Zmiany na języku spotykane w praktyce lekarza dentysty – praca poglądowa

Wstęp

Język jako element narządu żucia pełni wiele ważnych funkcji. Bierze on udział w procesie artykulacji, odczuwania smaku, żucia oraz połykania. Jest zbudowany z mięśni, mocno unaczyniony, a jego grzbietowa powierzchnia pokryta jest specjalnym rodzajem błony śluzowej, w obrębie której występują brodawki: nitkowate, grzybowate, okolone i liściaste. Dolna powierzchnia języka pokryta jest cienką wyścielającą błoną śluzową i nabłonkiem nierogowaciejącym. Język poprzez nasadę jest przytwierdzony do dna jamy ustnej. Zmiany w jego wyglądzie oraz odczucia subiektywne zgłaszane przez pacjenta mogą okazać się manifestacją objawów wielu chorób ogólnych, a także chorób i wad typowych dla tego narządu. Prawidłowa diagnostyka oraz znajomość postępowania leczniczego w przypadku zmian w obrębie języka to podstawowy element codziennej pracy lekarza dentysty [5].

Język geograficzny

Język geograficzny (łagodne wędrujące zapalenie języka; rumień wędrujący) to łagodny stan zapalny języka o nieznanej etiologii. Niejednokrotnie uważany jest za anomalię wrodzoną, a nie zmianę chorobową. Opisywana w literaturze częstość jego występowania w populacji wynosi od 1 do 14,4% (częściej u kobiet i młodych dorosłych) [6]. Mimo iż przyczyna pojawiania się tego typu zmian nie jest jednoznacznie określona, do czynników sprzyjających należą: stres, niedobory pokarmowe, zaburzenia hormonalne, alergie, liszaj płaski, infekcje grzybicze, celiakia, cukrzyca, choroby wrodzone oraz łuszczyca. Ze względu na charakterystyczny obraz kliniczny diagnostyka opiera się na badaniu wewnątrzustnym, bez konieczności badania histopatologicznego.
Zmiany zazwyczaj lokalizują się na powierzchni grzbietowej i bocznej języka. Mają wygląd dobrze odgraniczonych rumieniowych pól zaniku brodawek nitkowatych [2]. Rzadziej mogą obejmować błonę śluzową policzków i warg, gdzie przybierają postać czerwonych plam dobrze odgraniczonych od prawidłowej błony śluzowej. Przez nieregularną formę zmian język przypomina mapę – stąd jego nazwa. Lokalizacja, zasięg oraz intensywność wykwitów zmienia się w ciągu kilku godzin lub dni co ułatwia postawienie rozpoznania po ponownej ocenie stanu klinicznego.
Język geograficzny najczęściej nie daje objawów subiektywnych oraz nie wymaga leczenia. U niektórych pacjentów może powodować łagodne pieczenie podczas spożywania kwaśnych, pikantnych lub gorących potraw. W przypadku nasilonych objawów zastosowanie mają miejscowe preparaty kortykosteroidowe w żelu [2, 4, 5, 6, 7, 8, 9].

Leukokeratoza

Leukokeratoza pourazowa to zmiana powstająca w wyniku mechanicznego drażnienia lub nawykowego przygryzania języka (morsicatio linguarum). Przygryzanie najczęściej dotyczy bocznej powierzchni języka, a pacjent może nie być świadomy występowania tej parafunkcji. Obecnie uważa się, że czynności tego typu mogą występować na podłożu psychicznym, a także być związane ze stresem. Na przewlekle drażnionej błonie śluzowej pojawiają się białe lub białoczerwone tarczki, których powierzchnia jest szorstka, poszarpana bądź zmacerowana. Zmianom mogą czasami towarzyszyć nadżerki lub owrzodzenia. Obraz kliniczny jest zwykle wystarczający do postawienia diagnozy, lecz w przypadku wątpliwości należy wykonać biopsję zmiany.
Leczenie polega jedynie na zaprzestaniu przygryzania zmiany oraz eliminacji innych czynników drażniących jak np. ostre brzegi wypełnień [2].

Język czarny włochaty

Język czarny włochaty to stan chorobowy, który dotyczy grzbietowej powierzchni języka. Jego patofizjologia nie została ostatecznie wyjaśniona. Przypuszcza się, że jest związana z wieloma czynnikami, m.in. nieprawidłowym złuszczaniem nabłonka, nieprawidłową higieną, różnicą mikrobiomu jamy ustnej, nałogiem palenia, alkoholizmem, infekcją HIV, wielochorobowością oraz terapią antybiotykową [6,12]. Język włochaty to łagodne, lecz nieestetyczne schorzenie. Cechuje się wydłużeniem i hiperkeratozą brodawek nitkowatych, które zaczynają przypominać krótkie włosy. W tej patologii brodawki mogą osiągać nawet 12–18mm długości (ich fizjologiczna długość to ok. 1mm) i 2 mm grubości [2,6]. Występuje u 0,6–11,3% populacji. Wydłużone brodawki często ulegają przebarwieniu od dymu tytoniowego, kawy, herbaty lub w wyniku działania bakterii – mają one wówczas kolor żółty lub brązowy. Łagodną postać języka włochatego obserwuje się w linii pośrodkowej tylnej części języka. Ciężkie postaci mogą powodować zgrubienie i przerost brodawek na całej jego powierzchni [2,10,11,17]. Zwykle język włochaty nie wywołuje dolegliwości bólowych, może natomiast powodować uczucie ciała obcego, łaskotanie, odruch wymiotny oraz halitosis. Jego leczenie polega na eliminacji czynnika wywołującego i poprawie higieny [1,5]. Należy pamiętać, że obszar przerośniętych brodawek stwarza korzystne warunki do zasiedlania mikroorganizmów: grzybów i bakterii [6].

Brodawczak

Brodawczak to łagodna zmiana nowotworowa, rozrost nabłonka spowodowany przez wirus brodawczaka ludzkiego (HPV). Zmiany są wywoływane przez różne typy tego wirusa, najczęściej HPV6 i HPV11. Brodawczaki są względnie powszechne i stanowią 3% wyników biopsji pobieranych z jamy ustnej i twarzy. Rozwijają się w każdym wieku, częściej jednak w 4. i 5. dekadzie życia. Język to jedna z częstszych lokalizacji brodawczaka w jamie ustnej. Zwykle zmiany są bezobjawowe a badanie kliniczne ukazuje grudkę lub guzek (zwykle ok. 0,5 cm średnicy) z punktowatym (brodawkujący), nieregularnym (kalafiorowaty) lub nitkowatym (nitkowaty) utkaniem powierzchni. Zmiana może być uszypułowana, a poziom keratynizacji jej powierzchni odpowiada za kolor zmiany (biała, czerwona, koloru tkanki zdrowej). Brodawczaki należy różnicować z brodawkami zwykłymi, kłykcinami kończystymi, brodawkującą kępką żółtą, a także innymi guzkami i nowotworami [2,14,17].
Leczenie polega na całkowitym wycięciu zmiany oraz przesłaniu materiału do badania histopatologicznego. Wznowy występują rzadko [6]. W badaniu mikroskopowym charakterystyczne dla tej infekcji wirusowej są koilocyty, czyli komórki nabłonkowe o zmienionym jądrze komórkowym przesuniętym przez dużą przyjądrową wakuole [13].

Ziarniniak ropotwórczy

Ziarniniak ropotwórczy (naczyniowy) to guzopodobny przerost ziarniny, który uważany jest za zmianę odczynową, spowodowaną miejscowym drażnieniem. Inaczej nazywany ziarniniakiem naczyniowym ze względu na występowanie w obrazie mikroskopowym płacikowego układu naczyń włosowatych. Nazwa „ziarniniak ropotwórczy” okazuje się myląca ze względu na to, że zmiana ta nie wytwarza ropy, a w obrazie histopatologicznym nie ma typowego obrazu ziarniniaka.
Pojawia się w każdym wieku, częściej u kobiet, co przypisuje się efektom działania żeńskich hormonów. Mimo że zmiany tego typu najczęściej występują w obrębie dziąseł, zdarza się także obserwować je w obrębie języka. Ziarniniaki naczyniowe mogą cechować się gwałtownym wzrostem, często mocno krwawią ze względu na bogate unaczynienie oraz nie wywołują dolegliwości bólowych. Ich wielkość waha się od kilku milimetrów, po duże, egzofityczne, uszypułowane guzy o średnicy kilku centymetrów. Początkowo są jasnoczerowne, a wraz z upływem czasu mogą zmieniać kolor na różowy, w miarę jak zawarte w nich naczynia zastępowane są tkanką łączną włóknistą.
Leczenie polega na całkowitym, chirurgicznym wycięciu zmiany oraz przesłaniu materiału do badania histopatologicznego. Jest to szczególnie istotne ze względu na to, że ziarniniaki mogą przypominać zarówno pierwotne, jak i przerzutowe guzy złośliwe. Nawroty występują u około 3–15% przypadków [2,14]. Naczyniak
Naczyniak to nowotwór łagodny wywodzący się z nadmiaru komórek śródbłonka. Powstaje wskutek predyspozycji genetycznych lub chorób ogólnoustrojowych. Występuje u mniej niż 10% populacji (częściej u kobiet). Większość naczyniaków jest zlokalizowana w obrębie skóry głowy i szyi. W obrębie tkanek miękkich jamy ustnej najczęściej lokalizują się na grzbiecie języka, dziąsłach i policzkach. Zmiany usytuowane głęboko w tkankach nie powodują zmiany zabarwienia ich powierzchni. Naczyniaki powierzchniowe są czerwone, purpurowe lub niebieskie, a ich powierzchnia jest gładka i zbita. Mogą być płaskie lub lekko uniesione z rozmytymi brzegami. Osiągają średnicę od kilku milimetrów do kilku centymetrów. Rozpoznanie naczyniaków powierzchownych opiera się na podstawie dokładnego badania klinicznego. Dają pozytywny wynik diaskopii [4].
Leczenie zależy od rozmiaru i lokalizacji naczyniaka. Małe i stabilne zmiany mogą pozostawać pod obserwacją. Usuwanie większych naczyniaków może być wykonane przy zastosowaniu różnych metod, takich jak: wycięcie, radioterapia, elektrokoagulacja, elektrodesykacja, kriochirurgia lub za pomocą lasera chirurgicznego [16].

Liszaj płaski

Liszaj płaski to jednostka chorobowa mogąca zajmować skórę oraz błonę śluzową (w 25% przypadków zmiany dotyczą wyłącznie błony śluzowej). Pierwsze objawy zazwyczaj pojawiają się pomiędzy 30. a 60. rokiem życia. Etiopatogeneza choroby nie została dotychczas jednoznacznie wyjaśniona, pod uwagę brane są czynniki immunologiczne (uszkodzenie keratynocytów przez limfocyty T, częste współwystępowanie z chorobami autoimmunologicznymi, takimi jak bielactwo, łysienie plackowate, wrzodziejące zapalenie jelita grubego), czynniki infekcyjne (HCV, Campylobacter, Fusobacterium, Porphyromonas), czynniki psychoneurogenne (stres wiązany często z zaostrzeniami w przebiegu choroby), czynniki genetyczne, a także czynniki chemiczne mogące indukować liszajowatą reakcję tkankową (m.in. leki: przeciwpadaczkowe, przeciwcukrzycowe, NLPZ, immunomodulujące, psychiatryczne, moczopędne; metale: arsen, rtęć, złoto, nikiel; substancje spożywcze: cynamon, wanilina) [6].
Zmiany w jamie ustnej najczęściej występują w obrębie błony śluzowej policzków, języka (powierzchnie boczne i grzbietowa), na dziąsłach, rzadziej na podniebieniu, w dnie jamy ustnej lub na wargach, często symetrycznie. Wykwitem pierwotnym są grudki (w jamie ustnej są one płasko-wyniosłe, białe), które układając się obok siebie dają charakterystyczny obraz siateczki Wickhama. Ponadto w zależności od typu morfologicznego choroby, zaobserwować można także zmiany zanikowe, rumieniowe, nadżerki, owrzodzenia czy pęcherze, a na błonie śluzowej języka zmiany mogą przybierać obraz płytek lub tarczek. Wykwity liszaja często pojawiają się w miejscach poddawanych przewlekłym urazom (objaw Köbnera). Choroba może przebiegać bezobjawowo, a dolegliwości zgłaszane przez pacjentów to najczęściej ból, pieczenie, uczucie ciała obcego, suchość w jamie ustnej, metaliczny posmak. Objawy subiektywne zwykle pojawiają się w przypadku zmian zanikowych, rumieniowych i nadżerek [1, 2, 6].
Ze względu na charakterystyczny obraz kliniczny rozpoznanie często stawiane jest na podstawie wywiadu i objawów. W celu różnicowania z innymi jednostkami chorobowymi (takimi jak leukoplakia, hiperkeratoza urazowa, grzybica, inne dermatozy, zmiany nowotworowe) wykonywane jest badanie histopatologiczne [2, 18]. Zmiany liszaja płaskiego w obrębie języka, szczególnie te występujące u osób palących tytoń, wymagają częstego monitorowania ze względu na zwiększone ryzyko transformacji nowotworowej (0,3–12,5%, głównie w postaci nadżerkowej i zanikowej) [6].
Podstawą leczenia liszaja płaskiego w jamie ustnej jest leczenie przyczynowe: sanacja jamy ustnej, eliminacja czynników drażniących mechanicznie oraz chemicznie (alkohol, tytoń, niektóre potrawy). Konieczność leczenia farmakologicznego jest uzależniona od występowania u pacjenta objawów klinicznych. W leczeniu miejscowym stosowane są płukanki osłaniające. W przypadku zaostrzeń i pojawienia się zmian dających dolegliwości bólowe lekami pierwszego wyboru są aplikowane miejscowo steroidy [1, 6].

Włókniak pourazowy

Włókniak pourazowy to najczęściej występująca w jamie ustnej zmiana łagodna, która nie jest nowotworem [2]. Powstaje wskutek przerostu tkanki łącznej w odpowiedzi na przewlekłe drażnienie. Występuje głownie u osób w średnim wieku. Najczęściej pojawia się na policzku wzdłuż linii zgryzowej, najprawdopodobniej jest to spowodowane częstym przygryzaniem tkanek w tej okolicy. Może lokalizować się również na błonie śluzowej warg, dziąseł oraz na bocznym brzegu języka. Włókniak zazwyczaj ma budowę dobrze odgraniczonego guzka zbudowanego z fibrocytów, włókien kolagenowych i naczyń krwionośnych. W zależności od proporcji wymienionych składników może być miękki lub twardy, kolorem zbliżonym do otaczającej błony śluzowej. Średnica zmian tego typu waha się od kilku milimetrów aż po kilka centymetrów. Przewlekle drażnione mogą mieć hiperkeratotyczną powierzchnię lub ulegać owrzodzeniu [2, 3].
Leczeniem z wyboru jest eliminacja czynnika drażniącego i usunięcie zmiany w jej granicach. Nawroty należą do rzadkości. Zmianę należy zawsze oddać do badania histopatologicznego w celu wykluczenia innych guzów o podobnej postaci oraz potwierdzenia rozpoznania [2, 3, 19, 20].

Leukoplakia

Leukoplakia to zmiana o charakterze białej płytki powstałej w wyniku reakcji nabłonka na przewlekłe działanie czynnika drażniącego (poza mechanicznym). Według literatury jest ściśle związana z nałogiem palenia. Biała płytka powstaje na niezmienionej zapalnie błonie śluzowej oraz nie daje się usunąć poprzez pocieranie. Leukoplakia jest pojęciem klinicznym, ponieważ rozpoznanie polega głównie na wykluczeniu istnienia zmiany białej lub biało- -czerwonej o innej etiologii. Rozpoznanie kliniczne potwierdza wynik badania histopatologicznego (akantoza, wydłużenie sopli nabłonkowych).
Zmiany o charakterze leukoplakii (szczególnie leukoplakia idopatyczna, niehomogenna, o dużych rozmiarach, wieloogniskowa, z potwierdzoną w badaniu mikroskopowym dysplazją, długo utrzymująca się w jamie ustnej) są obarczone ryzykiem transformacji nowotworowej. Ze względu na rozbudowaną sieć naczyń krwionośnych oraz trudność w badaniu, najgorzej rokują zmiany umiejscowione na powierzchni bocznej języka, a także w dnie jamy ustnej oraz trójkącie zatrzonowcowym [1, 5, 6, 21]. Leczeniem z wyboru jest leczenie chirurgiczne, a także eliminacja czynników drażniących (minimalna interwencja antynikotynowa). Chirurgiczne usunięcie wykwitu nie zapobiega nawrotowi leukoplakii w przyszłości, zmniejsza natomiast ryzyko transformacji nowotworowej [6].

Żylaki języka

Żylaki języka mają postać niebiesko-fioletowych, wypukłych lub grudkowych zmian umiejscowionych na powierzchni brzusznej języka [2]. Najczęściej są to poszerzone odgałęzienia żyły głębokiej języka. Powstawanie zmian jest związane z wiekiem i utratą elastyczności ścian naczyń krwionośnych. Ponadto do pojawienia się żylaków predysponują: niewydolność żylna, cukrzyca, nadciśnienie, przewlekłe niedobory wit. C, palenie oraz użytkowanie protez. Zmiany mają charakter bezobjawowy i nie wymagają leczenia [6].

Podsumowanie

Zmiany, które występują na języku, mogą mieć różnego typu etiologię: są to wady rozwojowe, wady wrodzone, zmiany powstające w wyniku oddziaływania czynników ogólnoustrojowych, drażniących czynników miejscowych, czy nawet zmiany o charakterze idiopatycznym. Powyższy przegląd prezentujący 10 przykładów tego typu zmian jest jedynie częścią znacznie większego zbioru nieprawidłowości, wad czy objawów chorób ogólnych manifestujących się w obrębie języka jakie możemy spotkać w codziennej pracy jako lekarze dentyści. Zwykle zmiany tego typu są zmianami łagodnymi, co nie może uśpić czujności lekarza klinicysty. Należy zawsze pamiętać o profilaktyce nowotworowej. W zależności od postawionej diagnozy warto znać prawidłowe postępowanie lecznicze, które w zależności od rodzaju zmian może polegać m.in. na: obserwacji, usunięciu czynników drażniących, farmakoterapii czy biopsji wycięciowej z wykonaniem badania histopatologicznego.

Autorzy:

LEK. DENT. MARIOLA URBAŃCZYK
Absolwentka kierunku lekarsko-dentystycznego Uniwersytetu Medycznego w Łodzi, aktualnie w trakcie specjalizacji z Periodontologii w Poradni Chirurgii Stomatologicznej i Periodontologii Mazowieckiego Centrum Stomatologii w Warszawie.
LEK. DENT. ALEKSANDRA PIECUCH
Absolwentka kierunku lekarsko-dentystycznego Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego, aktualnie w trakcie specjalizacji z Periodontologii w Poradni Chirurgii Stomatologicznej i Periodontologii Mazowieckiego Centrum Stomatologii w Warszawie.
LEK. DENT. KATARZYNA PIWOWARSKA
Absolwentka kierunku lekarsko-dentystycznego Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego, aktualnie w trakcie specjalizacji z Periodontologii w Poradni Chirurgii Stomatologicznej i Periodontologii Mazowieckiego Centrum Stomatologii w Warszawie.
LEK. DENT. ALEKSANDER WOROSZYŁO
Absolwent kierunku lekarsko-dentystycznego Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego, aktualnie w trakcie specjalizacji z Periodontologii w Poradni Chirurgii Stomatologicznej i Periodontologii Mazowieckiego Centrum Stomatologii w Warszawie.

Artykuł opublikowany w numerze 6/2023 magazynu Nowy Gabinet Stomatologiczny. Zobacz pełny spis treści.

---

Dowiedz się więcej - Nowy Gabinet Stomatologiczny.

Więcej ciekawych artykułów w "Nowy Gabinet Stomatologiczny" - zamów prenumeratę lub kup prenumeratę w naszym sklepie.