AUTORZY: dr n. med.Jakub Lipski, lek. dent. Natalia Lipska
STRESZCZENIE:Płytka nazębna jest odpowiedzialna za występowanie chorób dziąseł i przyzębia. Aby im zapobiegać , ważne jest jej usuwanie. W tym celu stosuje się mechaniczne metody oczyszczania zębów, takie jak stosowanie szczoteczki do zębów, nici dentystycznej oraz szczoteczek międzyzębowych. W niektórych przypadkach środki chemiczne stosowane są jako uzupełnienie metod mechanicznych w celu ułatwienia kontroli płytki nazębnej i zapobiegania powstawania zapalenia dziąseł. Płyn do płukania jamy ustnej z chlorheksydyną (CHX) jest najczęściej stosowanym i uważanym za złoty standard środkiem chemicznego wspomagania kontroli płytki.
SŁOWA KLUCZOWE: płytka nazębna, chlorheksydyna (CHX). choroby przyzębia
ARTYKUŁ OPUBLIKOWANY: 24 marca 2023 r.
Wprowadzenie
Płytka nazębna jest głównym czynnikiem etiologicznym odpowiedzialnym za zapalenie dziąseł i przyzębia. Mechaniczna kontrola płytki nazębnej za pomocą szczoteczek do zębów, szczoteczek międzyzębowych oraz nici dentystycznych zapobiega występowaniu zapalenia dziąseł. U większości populacji mechaniczne metody zwalczania płytki nazębnej są nieskuteczne ze względu na zbyt krótki czas usuwania płytki nazębnej i brak konsekwencji w jej usuwaniu. Te ograniczenia wymagają stosowania chemicznych środków zwalczających płytkę nazębną jako uzupełnienie mechanicznej kontroli płytki nazębnej.
Wśród różnych środków chemicznych, chlorheksydyna (CHX) jest uważana za złoty standard w zwalczaniu płytki bakteryjnej. Jej wzór strukturalny składa się z dwóch symetrycznych pierścieni 4-chlorofenylowych i dwóch grup biguanidowych połączonych centralnym łańcuchem heksametylenowym.
Mechanizm działania
Chlorheksydyna jest środkiem bakteriobójczym skutecznym przeciwko bakteriom Gram-dodatnim, Gram-ujemnym oraz drożdżakom. CHX z chemicznego punktu widzenia jest zasadą i stabilna jest w postaci soli. Najpopularniejszy preparat doustny, diglukonian chlorheksydyny, jest rozpuszczalny w wodzie, w fizjologicznym pH łatwo dysocjuje, tworząc cząsteczkę kationową. Ta kationowa cząsteczka wiąże się z ujemnie naładowanymi ścianami komórkowymi drobnoustrojów i zmienia równowagę osmotyczną w komórce. Przy niskich stężeniach potas i fosfor wyciekają z komórki. Przy wysokich stężeniach dochodzi do śmierci komórki w wyniku wytrącania się zawartości cytoplazmy. CHX redukuje liczbę mikroorganizmów w obszarze jamy ustnej, poprzez zdolności adsorpcyjne, definiujące się jako przedłużone przyleganie środka antyseptycznego do powierzchni jamy ustnej (zębów i błony śluzowej) oraz jego powolne uwalnianie w skutecznych dawkach, które gwarantują trwałość działania przeciwbakteryjnego.
Chlorheksydyna hamuje powstawanie płytki nazębnej, wiążąc się z anionowymi glikoproteinami śliny i bakteriami, zapobiegając w ten sposób ich adsorpcji na powierzchni zębów. Płukanie dwa razy dziennie 0,2% CHX i miejscowe stosowanie raz dziennie 2% roztworu CHX zapobiega tworzeniu się płytki nazębnej. Jednorazowa aplikacja działa przeciw płytce nazębnej do 24 godzin, wykazując jednocześnie silne powinowactwo do błon śluzowych. CHX zapobiega tworzeniu się nowej płytki nazębnej, jednak jest nieskuteczna w przypadku płytki już wstępnie uformowanej.
Wskazania do stosowania chlorheksydyny
Chlorheksydyna jest skuteczna w kontroli płytki nazębnej, gdy mechaniczne środki kontroli płytki nazębnej są wstrzymywane - po zabiegach chirurgicznych w obrębie jamy ustnej lub chirurgii przyzębia. CHX zmniejsza ilość płytki nazębnej podczas leczenia ortodontycznego oraz stosowania wyciągów międzyszczękowych. Jest przydatna u osób niepełnosprawnych fizycznie i umysłowo. CHX jest skuteczna w zapobieganiu infekcjom, takim jak infekcje drożdżakowe u osób z ogólnymi problemami zdrowotnymi. Jest również stosowana w leczeniu zapalenia jamy ustnej u osób użytkujących uzupełnienia protetyczne i drobnych nawracających aftowych owrzodzeń. Płukanie CHX i irygacja naddziąsłowa zmniejszają występowanie bakteriemii. Pojedyncze płukanie CHX zmniejsza zawartość bakterii w aerozolach powstających podczas używania skalerów ultradźwiękowych.
Różne formy chlorheksydyny
Chlorheksydyna jest dostępna w postaci płynów do płukania ust, aerozoli, chipów, żeli i lakierów. Najczęściej stosowany jest płyn do płukania jamy ustnej. Spray jest dobrym rozwiązaniem u osób upośledzonych umysłowo lub fizycznie z taką samą skutecznością jak płyn do płukania jamy ustnej. Działanie hamujące wobec akumulacji płytki nazębnej przy stosowaniu płynu do płukania jamy ustnej jest znacznie wyższe niż w przypadku stosowania aerozolu. Chipy, żele i lakiery z CHX są używane miejscowo w leczeniu chorób przyzębia.
Skutki uboczne
Przebarwienie jest najczęstszym działaniem niepożądanym stosowania chlorheksydyny. Inne, rzadziej spotykane działania niepożądane to zmiany smaku, zwłaszcza słonego i gorzkiego, oraz nadżerki błony śluzowej. Stosowanie CHX sprzyja powstawaniu kamienia naddziąsłowego. CHX może powodować głuchotę neurosensoryczną po wprowadzeniu do ucha środkowego.
Mechanizm barwienia
Przebarwienia powierzchni zębów wywołane przez CHX są niezwykle uporczywe i do ich całkowitego usunięcia konieczne jest profesjonalne oczyszczenie zębów środkami ściernymi. Barwienie różni się u poszczególnych osób i zależy od stosowanego stężenia CHX. Przebarwienia można ograniczyć, unikając spożywania pokarmów i napojów zawierających chromogeny bezpośrednio po zastosowaniu CHX. Płyn do płukania jamy ustnej CHX jest zalecany na noc, tuż przed snem. W celu ograniczenia występowania przebarwień dostępny jest płyn do płukania jamy ustnej CHX z systemem przeciwdziałającym przebarwieniom (ADS). ADS zawiera kwas askorbinowy i pirosiarczan sodu. Jedno z badań wykazało mniej przebarwień i podobne działanie przeciw płytce nazębnej i zapaleniu dziąseł u osób stosujących CHX z ADS, jednak badanie wykazało również zmniejszoną skuteczność CHX z ADS.
Wnioski
Chlorheksydyna jest skutecznym środkiem przeciwdrobnoustrojowym o działaniu hamującym płytkę nazębną. Jest dostępna w różnych formach. Wskazywany jako uzupełnienie metod mechanicznych w przypadkach, gdy usunięcie płytki nazębnej nie jest wystarczające. Ze względu na skutki uboczne, takie jak przebarwienia i zmiany smaku, konieczne jest przestrzeganie zaleceń stosowania CHX przez pacjenta. Przebarwienia na zębach można zminimalizować stosując CHX tuż przed snem. Występowanie przebarwień jest mniejsze przy użyciu ADS, jednak jego wpływ na skuteczność CHX jest kontrowersyjny i wymaga dalszych badań.
LITERATURA:
1. Karpiński, T.M.; Szkaradkiewicz, A.K. Chlorhexidine–pharmaco‐biological activity and application. Eur Rev Med Pharmacol Sci 2015; 19: 1,321–1,326.
2. Löe, H.; Schiott, C.R. The effect of mouthrinses and topical application of chlorhexidine on the development of dental plaque and gingivitis in man. J. Periodontal Res. 1970, 5, 79–83.
3. Berchier, C.E.; Slot D.E.; Van der Weijden, G.A. The efficacy of 0.12% chlorhexidine mouthrinse compared with 0.2% on plaque accumulation and periodontal parameters: a systematic review. J Clin Periodontol. 2010 Sep; 37(9): 829-39.
4. Reda, B., Hollemeyer, K., Trautmann, S. et al. First insights into chlorhexidine retention in the oral cavity after application of different regimens. Clin Oral Invest 25, 6109–6118.
5. Rajendiran, M.; Trivedi, H.M.; Chen, D.; Gajendrareddy, P.; Chen, L. Recent Development of Active Ingredients in Mouthwashes and Toothpastes for Periodontal Diseases. Molecules 2021, 26, 2001
6. Moran, J.M. Home-use oral hygiene products: Mouthrinses. Periodontology 2000 2008, 48, 42–53.
7. Davies, A. The mode of action of chlorhexidine. J. Periodontal Res. Suppl. 1973, 12, 68–75.
8. Haerian-Ardakani, A.; Rezaei, M.; Talebi-Ardakani, M.; Keshavarz Valian, N.; Amid, R.; Meimandi, M.; Esmailnejad, A.; Ariankia, A. Comparison of Antimicrobial Effects of Three Different Mouthwashes. Iran. J. Public Health 2015, 44, 997–1003.
Autorzy:
Lek. dent. Natalia Lipska
Lekarz dentysta, absolwentka Pomorskiego Uniwersytetu Medycznego w Szczecinie. Pracownik naukowo-dydaktyczny na stanowisku asystenta w Katedrze i Klinice Chirurgii Stomatologicznej i Periodontologii Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu. Obecnie w trakcie kursu specjalizacyjnego z periodontologii w Uniwersyteckim Centrum Stomatologii i Medycyny Specjalistycznej w Poznaniu. Członkini Polskiego Towarzystwa Periodontologicznego oraz Polskiego Towarzystwa Ortodontycznego.
dr n. med Jakub Lipski
Absolwent i jednocześnie pracownik naukowo – dydaktyczny Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu na stanowisku asystenta w Klinice i Katedrze Chirurgii Stomatologicznej i Periodontologii. Aktywny członek Wielkopolskiej Izby Lekarskiej, działający w strukturach Okręgowej Rady Lekarskiej. Ukierunkowany na chirurgię stomatologiczną, periodontologię i implantologię, zdobywający doświadczenie na szkolenia, kurach oraz kongresach szkoleniowych w Polsce i zagranicą.
